Monday, 29 July 2013

Universe bul ṭanna leh God Particle- Lalrinthara Pachuau

Tun hnai  (July 2012) maiah Scientist-ten God particle an hmuhchhuah thu media lamah te kan hmu chamchi a. Eng nge a nih chiah tih he article-ah hian tawitein tarlan kan tum dawn a ni. Tin, he article hi mi nawlpui tana buatsaih a ni a, a mawl thei ang bera ziah tum a ni. A technical em si avangin Mizo ṭawnga han sawifiah mai hi a har khawp mai. Duhthu sam lohna tam tak a nei ang, chhiartute hriatthiamna ka han dil hmasa e.
Large Hadron Collider (LHC) : Engkim mai hi thil te tak te te, atom ai pawha te lehzualin an siam a; chutiang chu particle an ti. Heng particle te hi chak taka chettir chuan thahrui tam tak an nei thei a, chu thahrui an neih chu thil zirbingna atan te leh thil dang dangah te hman ṭangkai theih a ni.
Chutianga particle te thahrui tam tak an lo neih theihna tura chak taka chettirna khawl chu Accelerator an ti a ni. Ram hrang hrang ṭangrualin France-Switzerland ramriah chutiang accelerator pakhat chu kum 20 kalta aṭang khan an buatsaih mup mup mai a, chu accelerator hming chu Large Hadron Collider (LHC) an ti a ni. He project atan hian ram hrang hrang aṭangin scientist 8,000 zet an thawkho mup mup a, a khawl siamna atan hian India pawisa Rs. 500,000,000,000 (tluklehdingawn zanga) vel zet senral a ni tawh a, mihringten experiment pakhat atana sum leh pai kan senna nasa ber a ni.
Chu khawl chu a lian hle, a kualin a awm. Lei hnuai 300ft. velah a awm a, a tlang teh kualin km27 vel zeta sei a ni bawk. A chhungah chuan particle chi khat proton-te chu a inhmatawnin chak em emin eng tluk deuhthaw (99.9999991% of light speed)-in an kaltir a, an insu ta a. Chuta ṭang chuan thahrui tam namen lova tam a rawn chhuak a. Chu thahrui chu universe inṭantir Big bang zawh hlim hlawla thahrui zat deuh thuak a ni a. Chuti anga tamah chuan tuna kan thupui God particle pawh hi a insiam thei ngeiin a theory aṭang chuan a lang a. Chu chu he khawl hian lo teh/ hmuhchhuah a tum ta a ni.
Elementary particle: Kan bula vela hmuh theih thil zawng zawngte leh kan hmuh phak loh atom leh molecule zawng zawng hi particle te reuh te te-in a siam vek a. A zavai phei chuan tam tak a awm a ni. Chutiang particle te chu hlawm hnih lian pui puiah an ṭhen leh phawk a, hlawm khat chu Scientist Enrico Fermi hming chawiin ‘Fermion’ an ti a, spin ½, 3/2, 5/2, etc an nei zel a. Hetah hian proton, neutron, electron te bakah muon, tau, hyperon, etc te an awm a. Hlawm khat dang chu Indian physicist S.N. Bose-a hming chawiin ‘Boson’ an ti a, hengte hi chuan spin 0, 1, 2, etc an nei ve thung. Hengho zingah hian taksa neite inkara force thlentu particle te leh meson te an awm ve leh thung a ni. Kan hmuh theih thil zawng zawngte hi particle te hian an siam vek a, atom pawh hi a aia te leh chhawng particle ten an siam a ni. Boson a\anga particle hlawm khat meson te leh fermion atangin baryon an tihhote hi a hlawmin Hadron tih mai an ni a. Proton pawh hi baryon zinga mi a ni a, chuvangin a hming pawh hi Large Hadron Collider a ni ta a ni.
Standard model (elementary particle chungchang zirna chi khat) chuan tunah hian avaiin particle chi 60 a awm niin a sawi a. Chung zingah chuan taksa nei thil te inkara force thlentu 12 (an antiparticle nen chuan 24) an awm a, a dang 36 chu taksa nei tawh phawtte siamtu Quark an ni thung. Avai chuan quark te hi 18 an awm a, an antiparticle theuh nen 36 an ni. He model-ah pawh hian God particle hi tel ve tur a ni a, hmuhchhuah a la nih rih loh avanga la tel lo mai chauh a ni. Hei hi standard model chuan hun rei tak atang tawh khan a lo sawilawk daih tawh a ni
            Kan sawi thui hmain mass chungchang tawitein kan tarlang leh lawk ang. Mass hi taksa nei thilten taksa/ tisa an neih tam zawng a ni. Kan inbuk pawh hian kg 60-a rit ka ni kan tih te hian a technical tak chuan kan weight ni lovin mass a ni zawk. Chini kg 5 ai chuan kg 10-ah hian mass a tam zawk avangin chini a tam zawk kan ti a. Gravity (lei hipna ang hi) tam tak nei, khawvel aia a let 3 vela hipna ngah zawkah kg 5 hi awm ta se la, kg 10 hi khawvelah hian awm thung se, an weight ve ve aṭang chuan kg 5 hi a tam zawk tawh dawn a, an mass erawh kha chu a la ngai reng ang a, chini kg 10 kha a la tam zawk tho ang. Chu chu mass awmzia chu a ni.
            Kan thupuiah lut leh tawh ila; particle tam berten mass an neih laiin ṭhenkhat chuan an nei lo thung a. Hei hi eng vang nge ni ang tiin kum tam tak scientist ten an lo chhui tawh a. Chubakah mass hi eng vanga lo awm nge ni tih te nen lam scientist-te rilru tibuaitu a lo ni tawh ṭhin a ni. Kum 1964 khan British Physicist pakhat Peter Higgs (a la dam) chuan  Big bang zawh hlimah khan universe-ah hian field chi khat Higgs field a awm a, chu field-ah chuan particle chi khat ‘Higgs boson’ a awm a (chu chu tuna God particle kan tih tak hi a ni). Chu field kaltlang tawh phawt particle te chuan Higgs boson te nena an intawh (interact) avangin mass hi an lo nei ta a ni tih a theory-in a chhut chhuak a (Magnet pawh hi a bula thir kan dah hnaih chuan a hip thei tih kan hria a, khatia magnet-in a hip theih chin huam chhung kha magnetic field a ni; chu chu field chi khat tho a ni. Chutiang deuh chu Higgs field chu a ni). Higgs boson te mass tur pawh hi 114 – 153GeV vel tur niin a chhut chhuak bawk. God particle-te hi mass nei tawh phawt chuan mass an neihna chhan, universe-a thil awm zawng zawng deuhthawte ṭobul tihna a nih chu. Higgs field kaltlang ve lote chuan mass an nei lo hlen ta a ni.
            Chu a theory chu a dik ngei em tih fiah an tum ta a, LHC hi an buatsaih ta mup mup mai a ni. Mahse kan hriat tur chu LHC hi God particle hmuhchhuah nan chauh ni lovin thil dang tam tak zirna atan pawh a ni nghal a, God particle hmuhchhuah hi chu an thil tumte zinga pakhat ve mai chauh a ni. Chu particle chu thahrui tam elkhenah lo chuan a awm thei lo a, ni tin nuna kan thil hmuh leh khawih theih thilah te hi chuan a awm lo a ni. Chuvang chuan a awm theihna hun – Universe inṭan tirh lai Big bang zawh hlim hlawla thahrui tam tak a awm lai ang deuh kha Laboratory-ah siam chawp a ṭul ta a, chutiang atan chuan LHC hi buatsaih a ni.
Engati nge God particle? Atirah chuan God-damn particle tih a ni a. Scientist-ten a awm ngeiin an hre si, an hmuchhuak thei bawk si lova chuvanga a hming hi hetia pek hi a ni a. Mahse kum 1996-ah journalist pakhat chuan God particle tiin a ziak a, chuta ṭang chuan a hming hi a lar chho ta a ni. God particle chu eng thil pawh mass nei reng rengte mass awmna chhan a ni kan tih tawh kha. Universe pum puia kan thil hmuh theih zawng zawng deuhthaw hi mass nei an ni a; thil zawng zawng mai hi mass nei thilten an siam a nih ber mai chu. Chutiangte siam lehchhawngtu/an nih dan ang tak nihtirtu chu God particle hi a nih avangin engkim siamtu, universe bulthut tak tak anga ngaiin a hming hi a pu chho ta zel a ni.
Pathian thu zawngin : Mi thenkhat chuan God particle hi a awm tak tak chuan Pathian a awm lohzia tihchiannaah an ngai a. Universe-a thil awm awm zawng zawng kan hmuh theih leh khawih theih thilte hi mass neite siam vek an ni a, chu mass pawh chu God particle vang chauha lo awm a nih si avangin Pathian awm kher a ṭul lo an ti a ni. God particle vang hian engkim hi a lo awm zawk an ti a nih ber chu. Ṭhenkhat erawh chuan Van boruak khawi hmunah pawh Pathian awmzia tichiangtuah an ngai thung. Tin, kan vela thil awm kan hmuh theihte reng reng hi mass nei vek an ni a, chu mass chu God particle vanga lo awm tho a nih si avangin ṭhenkhat chuan elementary particle te atanga hmuh theih awm chhun an lo ti ve bawk.

Technology atan eng nge a ṭangkaina? Tun dinhmun atan chuan ṭangkaina a nei miah lo! Mah se mihring rilru hi thil inthup haichhuah tuma tuihal reng a ni a; kan ṭobul tak tak hriat chakna hian kan rilru hi a luah khat reng a ni. God particle hriat chhuah pawh hian kan ṭobul – universe inṭan dan leh tun thlenga a lo awm zel dan hriat chianna kawngah nasa takin min pui thei thung dawn a ni. Kum za tam a ral hnuah chuan mihringte hi film-a kan hmuh ṭhin angin arsi dangahte zinin kan la kal vel lo ang tih kan sawi thei lo a, chutiang hunah chuan a la ṭangkai khawp ang chu.

No comments:

Post a Comment