Tun
hnai (July 2012) maiah Scientist-ten God particle
an hmuhchhuah thu media lamah te kan hmu chamchi a. Eng nge a nih chiah tih he
article-ah hian tawitein tarlan kan tum dawn a ni. Tin, he article hi mi
nawlpui tana buatsaih a ni a, a mawl thei ang bera ziah tum a ni. A technical
em si avangin Mizo ṭawnga han sawifiah mai hi a har khawp mai. Duhthu sam lohna
tam tak a nei ang, chhiartute hriatthiamna ka han dil hmasa e.
Large
Hadron Collider (LHC) : Engkim mai hi thil te
tak te te, atom ai pawha te lehzualin an siam a; chutiang chu particle an ti.
Heng particle te hi chak taka chettir chuan thahrui tam tak an nei thei a, chu
thahrui an neih chu thil zirbingna atan te leh thil dang dangah te hman ṭangkai
theih a ni.
Chutianga particle te thahrui tam tak an lo neih theihna tura chak
taka chettirna khawl chu Accelerator an
ti a ni. Ram hrang hrang ṭangrualin France-Switzerland ramriah chutiang
accelerator pakhat chu kum 20 kalta aṭang khan an buatsaih mup mup mai a, chu
accelerator hming chu Large Hadron
Collider (LHC) an ti a ni. He project atan hian ram hrang hrang aṭangin scientist 8,000 zet an thawkho mup mup
a, a khawl siamna atan hian India pawisa Rs. 500,000,000,000 (tluklehdingawn
zanga) vel zet senral a ni tawh a, mihringten experiment pakhat atana sum leh
pai kan senna nasa ber a ni.
Chu
khawl chu a lian hle, a kualin a awm. Lei hnuai 300ft. velah a awm a, a tlang teh
kualin km27 vel zeta sei a ni bawk. A chhungah chuan particle chi khat proton-te
chu a inhmatawnin chak em emin eng tluk deuhthaw (99.9999991% of light
speed)-in an kaltir a, an insu ta a. Chuta ṭang chuan thahrui tam namen lova
tam a rawn chhuak a. Chu thahrui chu universe inṭantir Big bang zawh hlim hlawla thahrui zat deuh thuak a ni a. Chuti anga
tamah chuan tuna kan thupui God particle
pawh hi a insiam thei ngeiin a theory
aṭang chuan a lang a. Chu chu he khawl hian lo teh/ hmuhchhuah a tum ta a ni.
Elementary
particle: Kan bula vela hmuh theih thil zawng
zawngte leh kan hmuh phak loh atom leh molecule zawng zawng hi particle te reuh
te te-in a siam vek a. A zavai phei chuan tam tak a awm a ni. Chutiang particle
te chu hlawm hnih lian pui puiah an ṭhen leh phawk a, hlawm khat chu Scientist
Enrico Fermi hming chawiin ‘Fermion’
an ti a, spin ½, 3/2, 5/2, etc an nei zel a. Hetah hian proton, neutron, electron te bakah muon, tau, hyperon, etc te an awm a. Hlawm khat dang chu Indian
physicist S.N. Bose-a hming chawiin ‘Boson’
an ti a, hengte hi chuan spin 0, 1, 2, etc an nei ve thung. Hengho zingah hian
taksa neite inkara force thlentu particle te leh meson te an awm ve leh thung a
ni. Kan hmuh theih thil zawng zawngte hi particle te hian an siam vek a, atom
pawh hi a aia te leh chhawng particle ten an siam a ni. Boson a\anga particle
hlawm khat meson te leh fermion atangin baryon an tihhote hi a hlawmin Hadron tih mai an ni a. Proton pawh hi
baryon zinga mi a ni a, chuvangin a hming pawh hi Large Hadron Collider a ni ta a ni.
Standard
model (elementary particle chungchang zirna chi khat) chuan tunah hian avaiin
particle chi 60 a awm niin a sawi a. Chung zingah chuan taksa nei thil te
inkara force thlentu 12 (an antiparticle nen chuan 24) an awm a, a dang 36 chu
taksa nei tawh phawtte siamtu Quark an ni thung. Avai chuan quark te hi 18 an
awm a, an antiparticle theuh nen 36 an ni. He model-ah pawh hian God particle
hi tel ve tur a ni a, hmuhchhuah a la nih rih loh avanga la tel lo mai chauh a
ni. Hei hi standard model chuan hun rei tak atang tawh khan a lo sawilawk daih
tawh a ni
Kan sawi thui hmain mass chungchang tawitein kan tarlang
leh lawk ang. Mass hi taksa nei thilten taksa/ tisa an neih tam zawng a ni. Kan
inbuk pawh hian kg 60-a rit ka ni kan tih te hian a technical tak chuan kan weight ni lovin mass a ni zawk. Chini kg 5 ai chuan kg 10-ah hian mass a tam zawk
avangin chini a tam zawk kan ti a. Gravity
(lei hipna ang hi) tam tak nei, khawvel aia a let 3 vela hipna ngah zawkah kg 5
hi awm ta se la, kg 10 hi khawvelah hian awm thung se, an weight ve ve aṭang
chuan kg 5 hi a tam zawk tawh dawn a, an mass erawh kha chu a la ngai reng ang a,
chini kg 10 kha a la tam zawk tho ang. Chu chu mass awmzia chu a ni.
Kan thupuiah lut leh tawh ila; particle tam berten mass
an neih laiin ṭhenkhat chuan an nei lo thung a. Hei hi eng vang nge ni ang tiin
kum tam tak scientist ten an lo chhui tawh a. Chubakah mass hi eng vanga lo awm
nge ni tih te nen lam scientist-te rilru tibuaitu a lo ni tawh ṭhin a ni. Kum
1964 khan British Physicist pakhat Peter Higgs (a la dam) chuan Big bang zawh hlimah khan universe-ah hian
field chi khat Higgs field a awm a,
chu field-ah chuan particle chi khat ‘Higgs
boson’ a awm a (chu chu tuna God
particle kan tih tak hi a ni). Chu field kaltlang tawh phawt particle te
chuan Higgs boson te nena an intawh (interact) avangin mass hi an lo nei ta a
ni tih a theory-in a chhut chhuak a (Magnet pawh hi a bula thir kan dah hnaih
chuan a hip thei tih kan hria a, khatia magnet-in a hip theih chin huam chhung
kha magnetic field a ni; chu chu field chi khat tho a ni. Chutiang deuh chu
Higgs field chu a ni). Higgs boson te mass tur pawh hi 114 – 153GeV vel tur
niin a chhut chhuak bawk. God particle-te hi mass nei tawh phawt chuan mass an
neihna chhan, universe-a thil awm zawng zawng deuhthawte ṭobul tihna a nih chu.
Higgs field kaltlang ve lote chuan mass an nei lo hlen ta a ni.
Chu a theory chu a dik ngei em tih fiah an tum ta a, LHC
hi an buatsaih ta mup mup mai a ni. Mahse kan hriat tur chu LHC hi God particle
hmuhchhuah nan chauh ni lovin thil dang tam tak zirna atan pawh a ni nghal a,
God particle hmuhchhuah hi chu an thil tumte zinga pakhat ve mai chauh a ni.
Chu particle chu thahrui tam elkhenah lo chuan a awm thei lo a, ni tin nuna kan
thil hmuh leh khawih theih thilah te hi chuan a awm lo a ni. Chuvang chuan a
awm theihna hun – Universe inṭan tirh lai Big bang zawh hlim hlawla thahrui tam
tak a awm lai ang deuh kha Laboratory-ah siam chawp a ṭul ta a, chutiang atan
chuan LHC hi buatsaih a ni.
Engati
nge God particle? Atirah chuan God-damn particle tih a ni a. Scientist-ten
a awm ngeiin an hre si, an hmuchhuak thei bawk si lova chuvanga a hming hi
hetia pek hi a ni a. Mahse kum 1996-ah journalist pakhat chuan God particle tiin a ziak a, chuta ṭang
chuan a hming hi a lar chho ta a ni. God particle chu eng thil pawh mass nei
reng rengte mass awmna chhan a ni kan tih tawh kha. Universe pum puia kan thil
hmuh theih zawng zawng deuhthaw hi mass nei an ni a; thil zawng zawng mai hi
mass nei thilten an siam a nih ber mai chu. Chutiangte siam lehchhawngtu/an nih
dan ang tak nihtirtu chu God particle hi a nih avangin engkim siamtu, universe
bulthut tak tak anga ngaiin a hming hi a pu chho ta zel a ni.
Pathian
thu zawngin : Mi thenkhat chuan God particle hi
a awm tak tak chuan Pathian a awm lohzia tihchiannaah an ngai a. Universe-a
thil awm awm zawng zawng kan hmuh theih leh khawih theih thilte hi mass neite
siam vek an ni a, chu mass pawh chu God particle vang chauha lo awm a nih si
avangin Pathian awm kher a ṭul lo an ti a ni. God particle vang hian engkim hi
a lo awm zawk an ti a nih ber chu. Ṭhenkhat erawh chuan Van boruak khawi hmunah
pawh Pathian awmzia tichiangtuah an ngai thung. Tin, kan vela thil awm kan hmuh
theihte reng reng hi mass nei vek an ni a, chu mass chu God particle vanga lo
awm tho a nih si avangin ṭhenkhat chuan elementary particle te atanga hmuh
theih awm chhun an lo ti ve bawk.
Technology
atan eng nge a ṭangkaina? Tun dinhmun atan chuan
ṭangkaina a nei miah lo! Mah se mihring rilru hi thil inthup haichhuah tuma
tuihal reng a ni a; kan ṭobul tak tak hriat chakna hian kan rilru hi a luah
khat reng a ni. God particle hriat chhuah pawh hian kan ṭobul – universe inṭan
dan leh tun thlenga a lo awm zel dan hriat chianna kawngah nasa takin min pui
thei thung dawn a ni. Kum za tam a ral hnuah chuan mihringte hi film-a kan hmuh
ṭhin angin arsi dangahte zinin kan la kal vel lo ang tih kan sawi thei lo a,
chutiang hunah chuan a la ṭangkai khawp ang chu.
No comments:
Post a Comment