Monday, 8 July 2013

Mizoram leilung dinhmun- A tlangpui

Leilung lam zirna (Geology) hi subject lar a nih loh avângin, eng nge kan zir \hin a, engte nge  a huap tih han sawi zau hmasa ila. Geology han tih hian lei chhungril leh a pâwnlam nihphungte, a insiam dân te, a pianphungte leh a chetvêl dante zawng zawng a huap a. Hei hian leilung chhungril bera thil awmte che vêlin a nghawngte leh, kan hmuh mai theih lei leh lung nihna leh awmphung zawng zawngte, lei chhunga thil thleng \hin lirnghing te, leimin te, tl^ngk^ngte, adt. te, leh leichh<ng thil hlu hrang hrang tuialhthei-te, lunghlu-te, lung manto chi hrang hrangte zirna hi a huam vek a ni. Leilung zirmi (Geologist) tan chuan, han kal chhuah mai hian zirlai a in\an a ni hawt a, han hawi vêl hian zawhna tam tak a pian rualin, a nihna tam tak rawn lang sa mai pawh a awm \hin a,  han belhchian a han zirbing deuh chuan chanchin ngaihnawm tak takte pawh a lo ni zêl a; hei vâng hian subject zir nuam leh phûrawm tak a ni. Science subject hrang hrang- Mathematics te, Physics te, Chemistry te, Zoology te, Botany te bâkah, Geography te nên a inkungkaih  a. Engineering nen hian subject inmamawh tawn leh inhne reng a ni bawk. 
Mizoram leilung bik zirbing-a râwn tlâk thu tihchhuah hi a la tam lo hlê mai a. Mizote ngeiin an ziah phei chu kut \ang thliah tham lek chauh a la ni, zirbing (research-based) lam tuimi tân phei chuan kawng a la tam viau a ni.
Mithiam tam zâwkte pawm dân chuan, kan ram hi khawthlang lam a\anga a chhak lam zâwnga leilung innêk pâwng in a siam a ni a. Tlângdungte hi chhim leh hmar zâwngin a inkhawh sung mai a, hmar lam arh-in chhim lam a zuih deuh a, khawchhak lam hi khawthlang lam ai chuan a sâng zâwk a, a upa zâwk anga ngaih a ni bawk. Kan \henawm Rêng lal ram- Tripura nên hian hun thuhmuna piang anga ngaih kan ni. Kan leilungte hi lei nawi tê tê tla muk-a hun rei tak hnûa lunga lo chang ta-in a siam a ni a. Hêng lungah hian a mûr hraw leh sin te awmin, a rawng leh a chhah dân azir te-in a insiam hun hi an sawi hrang leh thliah thliah a ni. |uan leh manga nungcha \henkhat leh ramhmul (plants) awm \hin, a thih hnu lawka leiin a lo chhilh lo inup-a lung-a lo chang ta- fossil kan tihte a\angin kan ram leilung upat zawng chhut a ni a. Mumal taka lung inthuahte leh, khawvel maknet (magnet) hawizâwng chhim leh hmar-te hi inkungkaihna a nei a. Khawvel leilung hi lei chhûngril lam chêt vêlna avânga che sawn hrut hrut \hin anga ngaih anih avângin, he khawvel maknet hawizâwng pawh hi hun inher a zirin a danglam ve viau \hin a ni an ti a. Mithiamte chuan a danglam \hin dante leh a hun bikte pawh enmil theih tur an siam chhuak a, heti ang lam hawi zâwnga kan ram bik upat dân zirbingna pawh hi Mizoram University-a Geology Department-ah an kalpui mêk a ni.
Zirbingna neih tawhna hrang hrang a\anga a lan danin, kan rama fossil hmuhchhuah tam berte chu tuifianriat pâwnlâng lam deuha chêng tuikep ang hi a ni a. Thilnungte chetna leh chenna hnuhma te pawh hmuhchhuah a ni. Sangha ruh rel leh a ha lunga lo chang ta te pawh hmuh a ni bawk a. Tuifinriat fawnin a rawn len luh, leiin a chhilh hnan nghala hun rei tak hnua lunga lo chang nia hriat a ni. Thilnung hrang hrangte an hmuhchhuahna hi hmun khatah vek a ni lova, a \hente chu hmun inhnaih deuhte chu awm bawk mah se, hmun inhlat tak taka awmte pawh an ni. Hei hian Nova hun laia tuilêt nen tuahrem a tiharsa a, khatih hunlaia insiam chu ni se, khawilai ruamah emaw nungcha leh ramhmul chi hrang hrangte awm khâwm nulh awm tak a ni. Mit lawnga hmuh leh zir mai theih loh enlenna hmanga hriat theih chauh chi nungchate pawh hmuh chhuah a ni a, heti lamah hian zirtur leh hmabâk a la tam hle. Ramhmul (plants) fossil hrang hrang- a hnah te, a rah te, a chi te bâkah, a kûng (thing) te pawhin hmuhchhuah a ni. Nawhlung atana kan hman lâr tak, a vâng lam aia a dung sei zâwk, ze nei, rawng eng/vâr lam deuh pawh hi heti ang zinga mi hi a ni. Hêng an hmuhchhuah tawhte zinga \henkhat hi chu hun engemaw ti chhung chauh he khawvela awm leh ram dangah pawh lo awm ve tho ang chi-te an ni a, a awmna ram upat zawng chhut nan an hmang \hin. Hemi hmanga chhût ang chuan kan ram hmun tam zâwk hi kum maktaduai 54 a\anga 20 upa a ni a, kan ramri \henkhat Myanmar te, Assam te, Meghalaya, adt. te aiin a naupang zâwk a ni.
Mizorama kan lung neih tam berte hi a chang lo hlê mai a. Han en thuaka chan hmel takte pawh hi belhchian a dâwl lo fo. Kan kawngpui tlo theih lohna chhan ber pakhat pawh, a chhuat phaha hman tur boulder chang \ha kan nei tam lo hi a ni. Heti chung hian lungrem atan te, rora atan te leh lei dawlna atan te kan mamawh hnem av^ngin quarry kan mamawh a. Hêng ang hmun \henkhata lung lâk dan dik tawk loh avangin nunna bakah, kan mamawh lamna kawngpui tam tak a ping a, a chhe fo bawk. Balu pawh hi kan ram mamawh phuhru khawp kan nei lo. Hmun \henkhatah chinailung a awm ve a, zirchian tawh hmun pakhat phei chu cement siamna tlak khawpa \ha a ni a, hlâwk tham khawpa tam a ni bawk si lo. Lung manto leh lunghlu, rangkachak lamte insiam theihna tur ram a nih loh avângin kan beisei thei lo va. Khawchhak lam ram leh chhim-chhak lam ram, Myanmar hnaih lam lui dungah te chuan lui-in hmundang a\anga a rawn len luh a awm ve thei mahna, tihtham erawh a ni lo vang.
Kan ram upat zâwng leh a leilung inthuah dân hi tuialhthei (petroleum) leh lungalhthei (coal) awm duhna leh awm theihna hmun a ni a. Lungalhthei hi chu hralh chhuak tlaka \ha leh tam kan nei lo. Tuialhtheih lam hi beisei a sâng a, a awm theihna tûr awm ang hmun 31 lai hmuhchhuah a ni a. Kan \henawm an nih bâka kan ram leilung nên pawha inang tak ram, hêng -Assam te, Tripura te, Manipur te, Nagaland te,  Myanmar te leh Bangladesh-ah te hian tam tham tak a awm bâkah, an laihchhuah mêk avângin kan ramah pawh hian awm ve ngei tûra ngaih a ni a. Sorkai laipui (Ministry of Petroleum) pawhin kum 1992 daih tawhah khan, Mizoram chu Category No. 1-ah dahin Proven Commercial Productivity Zone-ah a dah a. A zawn hna thawk turin kum 2003 chho a\ang khân company pahnih- Oil & Natural Gas Corporation (ONGC) leh Oil India Limited (OIL)-te chuan an sangawizâwnpuite nên hma an la chho mup mup a. Kum 2012 kumtir khân Meidum leh Hortoki inkalpawhna, Meidum a\anga km 2 velah hla-a ONGC ten hma an lâkna a\angin, km 3 chuanga thukah (3,859m)  boruak-alh-thei (natural gas) \ha chi an verh fuh ta nge nge a. Hmunpui lamah a tam zâwngte leh \ul dang zirchian leh mêk a ni a, hun rei lote hnua laih-(siak)-chhuah mai tura ngaih a ni.  Tuialhthei leh hêng boruak-alh-thei te hi an awm \hiang thei a, a engemaw zâwk zâwk chauh pawh a awm thei bawk. Tûnah hian kan ram zau zâwng a\anga teha zaa 58.9 (2,427 sq.km) zetah heng company thiam tak takte hian a zawn hna an la thawk mêk bawk a. An hlawhtling zêl turah han ngai ila. Leilung zir mi tânte, a laichhuah lam timi tânte, leh thiam thil lutuk nei lêm lo te thlengin eizawnna kawng thar a inhawng dâwn a ni.
Engtinnge tuialhthei leh boruak-alh-thei te hi a lo insiam a, kan ramah a awm theih tih leh an laihchhuah dan kalhmangte, leilung indin dân leh a chêt vêl dân zawng zawngte, hmakhawsanga nungchate khawvêl leh tûnlai khawvêl inlaichin dânte, tlângkâng kan tawh ve ngai lohna chhante, lirnghing lo insiam dânte, eng vângin nge kan ramah lunghlu a awm ve theih loh tihte, lung ze hrang hrang inang lo tak tak awmze nei si te, leh a dang tam takte han ziah vek dâwn chuan a thui dâwn si a. Chu vângin, hêngte hi i hriat duh chuan Geology-ah hian a chhanna a awm a, i tui zâwng tak a nih chuan i zir ve dâwn nia tiin kan tlip mai ang e.

No comments:

Post a Comment