Sorkar-in hmalakna tur chi hrang hrang a duante a takin kan hmu chho mek zel a. Thil tha leh dik duh, mipuiten rawtna kan neih angte pawm ngam tur sorkar nia ka hriat avangin ka vei zawng ka han puah chhuahpui phawng phawng teh ang. Mipuite pawhin zir tur kan neih angte han tarlang ka tum bawk a. Zau taka vah ka duh avangin, pawr deuh hlekin ka chuk kual ang.
I. Electricity chungchang. Mizoram pum hian kan mamawh san ber lai (tlai dar 5-6) hian electric power MW 60-65 a ngai a, a hniam laiin MW 35-45 a ni thung. Mini-hydel project kan neih hrang hrang- Maicham, Teirei, Khawiva, Tuipanglui, Serlui-B, etc. atang hian MW 35.47 kan dawng a, hei hi tui awm d^n azirin a danglam thin. Department-in project thawhlai pathum an nei a, MW 15.5 hmuh belh beisei a ni a. Hengte thawh zawh niin Hydel Project puitling han nei tawh bawk ila chuan, Central Sector pariat leh State Sector 2 atang power kan chawkluh nana Aprl ‘08- Feb. 2009 chhung ngawt pawha Rs. 7.12 crore zet kan sen hi a tlakhniam ngei a rinawm. Kan ram pawn hmun 10 lai atanga kan power supply lakluhte hi a pawhna leh khawl that loh changin kan duhkhawp hmuh loh changte a lo awm a, hetihlaia kan lo rin ve ber Bairabi Thermal Power plant-a kan fuel hman nghei changte a awm bawk si. Kan mamawh zual pui takmeuh pawh kan la siam chhuah theih si loh avang hian load shedding (in eng chhawk) awm fote hi thawktute duhdan anih bik loh avangin, thuneitute hi mipuite pawhin kan hriatthiam a ngai a ni. Sorkar hmalakna atan:-
1) Tuna hmalakna kalpui mek Hydel Project hrang hrangte hi a hlawhtlin ngei theih nan thapui chhuah nise. Mini-Hydel Project din theihna tur remchang zawngin a tam thei ang ber din tuma hmalak zel nise, tuna kan neihsa te thuam that kawngah pawh chak taka hmalak ni thin se. A enkawl zuina kawnga kan chak loh hian sum tam zawk a siam that nan a ngai thin a, a chhiat hma phah a a uihawm hle a ni.
2) Pollution siam lo leh riral mai thei lo ni zung chakna hmang te, thli chakna hmang te, biomass, etc hmanga P & E Dept. hnuaia Zoram Energy Development Agency (ZEDA) hmalakna hi a tha hle a, chak zawk leh tangkai zawka hma an lak zel theih nan an budget pun ni thei se.
Mipuite tihtur:-
1) Electric hman hian kan budget a khawih tih hriain, kan awm lohna room te, T.V./Computer,etc. kan hman loh lai chuan kan off zel tur a ni. Renchem taka kan hman tlan hian kan zaa current kan neih rei theihna kawng awlsam a ni. Solar heater hi hmang uar thei bawk ila.
2) Kan eng chhit hian lumna a pek chhuah avangin kan dahna hmunah i fimkhur ang u.
II. Traffic. Mi hausa leh changkang kan tehna, kan ngaihhlut zawng (value system) hi lirthei anih tlat avangin, traffic jam hi a nasat zel a rinawm. Traffic police te chhun leh zan zawmin hna an thawk a, an tello chuan lirthei a kal hleithei tawh lo. Traffic hi nikum (2008) July ni 4 atang khan SP hrang neiin an ding a, thawktu hi office-a thute nen veka chhiarin mi 208 chauh an ni a, field-a duty tak chu mi 110-120 vel chauh an ni a, Aizawl khawpuia lirthei 47,974 (Two wheelers 24,514 tiamin: March, 2009) zet awm hi an vil a ni. Motor hi tun hnai hian thlatin 300 - 500 inkar awm thar ziah ang a ni a, kan kawngpui a thang ve si lo Central Vehicle Rule hmanga software duan an hman avanga 407 tam tak LMV category-a dah hi No Entry tam takah an luh theih avangin Traffic jam a tam phah hle; kan ram milin MMV-ah dah theih nise. Hmalakna atan:-
1) Thawktu tihpun. Duty-te hi inkhawmpui leh puipun nikhuain koh pen an tul chang a lo awm bawk si a, a thawktu hi tihpun a tul hle. Traffic Police atana lak ni lem lo 1st I.R, 3rd I.R., 4th I.R., 1st MAP, 2nd MAP & 3rd MAP a\angin mi 85 lai pawh khawm an ni a. Traffic Police atana lak chu mi 43 chauh an ni thung. . Thawktute indaih lohna av^ngin khawpui chhunga duty point 36 ruahmanah point 12 an luah thei lo va, Beat duty-na hmun 61-ah 45-50 ah chauh an duty thei a, sector 21 ruahmanah 11 chauh an vil thei bawk. W/T set hi tihchangtlung ni bawk se. Force dang mi pawh khawm hi sorkar tun sum sen belhna a awm lo mai thei a, a that viau laiin Traffice Police hna bik siam thar leh nise hna neilo tun kawng a inhawng leh thei d^wn a ni.
2) Motor khu nasa lutuk ang chi (City Bus-ah a tam lehzual) hi khawpui chhungah chuan tlan phal loh nise. Traffic Police-te hian motor khu nasa chu Pollution Control Board lamah tir nghal zung zung thin se, MVI lamte nena tang tlangin rang taka hmalak thin nise a ziaawm a rinawm. Pollution Control Board (Tuikhuahtl^ng) hmun hma hian motor tam tak han endik tur chuan a dawl lova, hmun rem tha zawn nise.
Mipuite tihtur:-
1) Motor intlan leh pelh leh tumna hian tawhsual tam tak min thlen a, a tuartu tam berte chu two wheeler hi an ni. Motor lian tlan pelh tum chuan horn pek ngei ngei tur a ni a, kawngin a zir lo (kawng kual lai leh a zim lai angah te) anih chuan tlan pelh kher tum lo a him ber. Driver tam takte hian kawng laiah (a bikin a ruaka tl^n) an han in-turn pawp zel ang te, leh taxi driver thenkhat ten passenger an hmuh ch^nga signal pe lem lova han ding chawt mai an awm thin, hetiang hunah hian intihpalh a hlauhawm zual. Traffic Police-te hmuh phak lohva thleng fo a nih avangin, tun ai hian an indaih a tul zual a ni. Lirthei khalhte pawhin ven lai chauh ni lovin, dan te hi kan tana tha tura duan a ni tih hriain zawm mai hi kan tihtur a ni.
2) Mipuiten kawng kan hi fimkhur lehzual ila, ding leh vei thlek tawnin a him ngei tih a chian hnuah chauh kawng i kan thin ang u. Zebra crossing hi hmang tangkai ila, kan thlen duhna a hnaih avanga kawng kan mai lovin, a himna lai ngaih pawimawh zawk a tul. Kawngpui dung hi racing circuit emaw tia chak taka tlan an awm thin avangin, motor lian hrulah hian kawng kan mai loh a him ber.
3) Inkhawmpui, chhiatni thatniah te hian Traffic Police-te duty tura kan phet thin hi tihziaawm theih nise a duhawm hle. Ram pum huap inkhawmpuite a nih lem loh chuan, khawtlang mite hian lirthei kal vel hi chu kan siamrem ve thei niin a lang a; indaih loh nen, Pathianni leh zela a zawng a zaa awm tura kan beisei \hin hi ch$n zui zel loh nise.
Tin, Kohhran inkhawmpuia kalte abikin \halaite hian dan kan zawm tha lo hle. MV Act Sec.129 (1) r/w S.177 chuan helmet khum ngei ngei turin min phut a; Kohhran ṭhalai kan nih avangin dan chungah kan leng lo; Traffic Police an awm emaw, awm lo emaw, dan chu anihna ang hian zawm mai tur kan ni.
4) Motor dahna (garrage) hi nei thei \heuh ila chuan traffic jam hi a ziaawm theih a rinawm a, tin, ke-a kalna tura siamah te hian thil zuar lo bawk ila, kan him tlan nan a tul. Kan ranvulh (abikin ui leh ar) te hi khung ngei nise kawngpui dunga tla an awm hian lirthei chetsualna a awm fo. Overbridge hi siam belh ni thei se, tun sorkar-in manifesto-a a dah a chh^wnga car park theihna chi bun tuma hmalak an tumna hi tihhlawhtling ngei bawk se.
III. Bawlhhlawh paih chungchang. ‘Fai hi Pathian anna a ni’ tih kan leklam viau na a, kan khawpui hi a tawp hle reng mai. Kan bawlhhlawh tam zawkte hi tihthianghlimna hna thawk LAD lam ten an thian seng rih lo va (zaa sawmthum vel chauh), kan Damdawi In neih ten bawlhhlawh sawngbawl dan zam sa (Bio-Medical Waste (Management & Handling) Rules 1998) an zawm tha lem lo bawk. Sorkarin thiam taka min nawr avangin Municipal kan nei chho dawn ta niin a lang a, Municipal Solid Waste (Management & Handling) Rules 2000 hmanga mumal taka kan bawlhhlawhte sawngbawl a nih hun a nghahhlelh awm a. Dan reng reng Central sorkar atanga nasa taka nawr hnua tihhlawhtling a, State dangte aia tlaia ti ve chauh thin kan ni hi a reh tawh t,rah beisei ila. Hengte hi bawhzui thei ila-
1) Lehkha hi hman tawp hun a awm dawn rih loh avangin recycling-na hmun neih hi a tha viau mai. Kan bawlhhlawhte a hmunah kan han hal ringawt hian boruak rimchhia leh thalo a siam chhuah avangin a tha ber lo va, tih tunlai dan ngaihtuah ni se
2) Bawlhhlawh paihna hmun hi a van avangin, kar khatah tuk thum tal (a ni inchhawkin) bawlhhlawh paih motor tlan tir nise. Kan tlin ngang lo anih chuan, veng pakhat emaw, a aia tam emaw te hi intiam rualin in tinin pawisa tlem a zawng thawhkhawmin motor hmang (hire) ila, a tlan dan tur leh hun bi chu khawtlang hruaituten ngaihtuah ta se kan ziaawm a rinawm. Khawtlangin hmun awl an neih chuan, bawm tha tak siamin bawlhhlawh paihna hmun siam ni thluah se.
3) Disposable plate leh no kan uar chho ta lutuk hian bawlhhlawh a tipung hle. Enkawl a awlsam a, sil te a lo ngai lo bawk nen min tihahdam viau mai a, mahse kan sum a hek a, a paihna leh tihriral kawngah harsatna min siam tan. YMA no kan hman \hinte hi hman nawn zel theih a ni a, bawlhhlawh a siam lo bawk, intihhmuh chi a ni. Banner siamna (flex) hi hman a awlsam avangin kan uar zel dawn niin a lang a, pollution laka fihlim tura duan ni mah se, a chhiat mai theih loh avangin a tihriral dan turah te emaw, hman \angkai zuina tur lam ngaihtuah a ngai a ni.
5) Electronic Waste (E-waste) ang chi- Floppy, CD, Computer bung hrang hrang, television, copier, fax machine, mobile handset chhia angte tihriral dan tur dan siam nise. Computer monitor atana kan hman lar CRT (Cathode Ray Tube) chu a aia hmelmawi leh hmun heh lo, power heh lo zawk LCD (LIquid Crystal Display) leh TFT (Thin....) a lo chhuah tak avang leh a man a tlawm chhoh chak em avangin kan hluihhlawn chho zel dawn niin a lang a, chutiangin television-ah pawh a ni. Khawthlang ram changkang tawh atangin an hluihhlawn tawh thahnem tak chu India ramah hian lakluh a ni a, chungte chu lo remkhawmin hmun hrang hrangah hralh chhuah a ni thin. Chuvangin, heng bungrua lakluh kawngah pawh hian sorkar hi fimkhur se. Electronic bungruate hi nitin a thar, chak leh tha zawk a chhuak reng a. heng kan hluihhlawn tak ang siamna hmanrua thenkhatte hian damdawi hlauhawm tak tak a pai hlawm si avangin a tihral leh thehthang d^n chungchanga dan siam hi tih makmawh a ni ta. Dan siam kan harsat viau anih pawhin, sorkar hian heti lam kawnga zirchianna emaw, sawihona-Seminar, etc. buatsaih thei se.
6) Polythene hi sorkarin dan tha tak siamin khap se, kan thil ken vel tiawlsam viau mah se, a that lohna a tam zawk avangin a thlakna ngaihtuah nise. Leia tawihral mai thei lehkha hi thil fun nan leh ken nana hman inzirtir uar nise.
Heng electronic waste leh polythene tihriral dan tur chungchang hi Mizoram khawpui hrang hrangte thianghlimna tura dan awmsa The Mizoram Town Sanitation Rules, 1980 hman tangkai lehzual tura siamthat (amend) tumna kawngah hian ngaihtuah tel ve ngei nise.
7) Khawtlang vawnfai kawnga inelna neih hi a tha hle a chhunzawm zel chi a ni. Kum khata thla khat chhung chauh ni lovin, thla thum dan zela endikin a point hmu tam ber kha fai bera puan nise, lawmman \ha tawk tak pek thin nise a tha hle ang.
Mipuite hmalakna atan:-
1) Kan thil eina, leh eng ilo funna te hi bawlhhlawh bawlhhlawh bawma paih i ching zel ang u. Motor-a chuangte hian tukverha kan thil eina kawr ang chi thehchhuah mai kan chin \hinte hi sim daih chi a ni.
2) Sorkar thuawihin a paihna hmun tura ruahmana paih hi kan that tlanna a ni zel a; hmun kan nei anih chuan a tawih ral thei ang chi chu a khur siama paih hi a tha khawp mai.
IV. Leilung hausakna leh a kaihnawih. Mizoram leilung hi hmundang mi in zirbingna an neih hi a tam zawk a, an thawhhlawk hle bawk. Statistical Handbook-a Quarry lung chhiah latu-a Forest Dept. leh Geology & Mining Wing lang ve ve te hi siamfel ni thei tawh se; han ngaih mai chuan G&M hi chhiah latu tur zawk aniin a lang a, tun hma lamin G&M tet avangin Forest-in an lo la \hin anih pawhin, tun dinhmunah chuan a dan dika kal hi a tha zawk awm e. Kan leilung hi zirchianna tak tak a la awm loh avang leh humhalh kawnga chak taka hma lak anih theih nan Geology & Mining Wing hi Department-ah hlangkaiin tihlen thei nise.
Kan ram leilunga tui lama chung chi nungcha (bivalve,etc) hmuh a\anga a upat dan leh, hmundanga an laichhuahna leilung leh kan ram dinhmun en chuan oil & natural gas hi awm ve ngeia rin a ni a. India rama oil zawng thiam ber ber-ten kan ram leilung (geology) te zirchiangin hma a la mup mup a. An zir zawh tawhna hmun Bairabi chhehvelah pawh hian a awm ngei nia an hriat avangin verh (drill) ngei an inhuam tawh niin a lang a (Rs. vaibelchhe 100 bawr vel a ngai a thin a, risk lakna chi a ni lo), an la bik awmchhun Central Sorkarin Environmental Clearance a pek chhuah theih nan theihtawpa tan lak nise. Thawhchhuah nei lo State kan nih avangin hetianga Company liante nena tangtlanga kan leilung hausakna hai chhuah theih tura ruahmanna awm hi a l^wmawm hle mai a. Skilled leh Unskilled labour tam tak hna siamna tur leh ram hmasawnna tur a ni, mi thiam chherna kawngah pawh hmalak chhoh zel a, heti lam (Geology) zirna tihchangtlun deuh deuh pawh a tul hle.
V. Research based-a hmalak. Sorkar hian ruahman a siam leh tihhlawhtlin a tum kawngah te hian research beiin, a thatna tur leh a \hat lohna te, a hnu lam thlenga hriat hnuah tihpuitlin tum ni chauh thin se.
Kan han tarlang takte hi a tlangpui takmeuh a ni a, a kimchang lo viau mai a, a remchang anih chuan chhui zau leh pawh tum ila. Dan siam leh kenkawh kawngah Sorkar-in duhthu a sam lo hle thin a. Mipuite pawhin kan tana tha t<ra duan chhun te hi kan zawm tha duh lo. A kengkawhtu an chak leh chak loh av^nga dan hi zawma zawm loh hi a kristian lo. Dan hriat loh hi chhuanlam a tlin tlat loh avangin a tawk a fang chu hriat kan tum tur a ni ang.
[9.8.2009; My 1st Article published in Newspaper- Vanglaini]
No comments:
Post a Comment