Mipuiten kan chhiah aṭanga kan chawm sorkar hnathawk inluling deuhte kan hlau a, kan chung en lutuk hi kan hriatchian loh vang a ni. Sorkar hnathawkte hian chhiahhlawh (Government Servant) an ni tih inhre chiangin hna thawk vek se, miputen Democracy Bible - R.T.I. Act hi hmang thiamin chhawr ṭangkai ila kan ram a nuam ngawt ang.
Sorkar-in hmalakna tur chi hrang hrang a duante a takin kan hmu chho mek zel a. Thil ṭha leh dik duh, mipuiten rawtna kan neih angte pawm ngam tur sorkar nia ka hriat avangin ka vei zawng ka han puah chhuahpui phawng phawng teh ang. Mipuite pawhin zir tur kan neih angte han tarlang ka tum bawk a. Zau taka vah ka duh avangin, pawr deuh hlekin kan chuk kual ang.
I. Electricity chungchang. Tun hma zawng aiin a hman ṭangkaina kan hriat tam lehzual avang leh, a hmangtu kan pun zel avangin electric thahruiah loh theih loh avanga load shedding a tam hle mai a. A thawkten theih tawp an chhuah niin a lang a, a hrui pawh hnawksak lo tak mai an zam mek a, a lawmawm hle. (Electric mamawh zat & dawn zat chiah?) Sorkar hmalakna atan:-
1) A lova kan awm hleih theih loh a nih tak avangin, thli chakna hmang thahrui (windmill) din a, hman ṭangkai theih ngei tura thuam nise;
2) Tuna hmalakna kalpui mek Hydel Project hrang hrangte hi a hlawhtlin ngei theih nan thapui chhuah nise. Ram neitute pawhin kan tana ṭha tur a ni tih hriain, compensate sang tak kan phutte hi ip ngam ila; nakin thleng pawha kan mamawh tur a ni a, chuvangin ram hlutna a san zel si a, kan tihtur ṭha hriat leh mipui hnena kan zawrh hi tunah i ṭan ngam ang u.
Mipuite tihtur:-
1) Electric hman hian kan budget a khawih tih hriain, kan awm lohna room te, T.V./Computer,etc. kan hman loh lai chuan kan off zel tur a ni. Renchem taka kan hman tlan hian kan zaa current kan neih rei theihna kawng awlsam a ni.
2) Kan eng chhit hian lumna a pek chhuah avangin kan dahna hmunah i fimkhur ang u
II. Traffic. Mi hausa leh changkang kan tehna, kan ngaihhlut zawng (value system) hi lirthei ah anih tlat avangin, traffic jam hi a nasat zel a rinawm. Traffic police te chhun leh zan zawmin hna an thawk a, an tello chuan lirthei a kal hleithei tawh lo. Hmalakna atan:-
1) Duty-te hi inkhawmpui leh puipun nikhuain koh pen an ṭul chang a lo awm bawk si a, a thawktu hi tihpun a ṭul.
2) Electric-ah hnianghnar ila chuan, kawng peng lun lai angah hi chuan signal light hmanga lirthei kal thunun theih nise.
3) Motor khu tichhuak nasa lutuk ang chi (City Bus-ah a tam lehzual) hi khawpui chhungah chuan tlan phal loh nise. Two Wheeler khalh ten helmet an khum ngei ngei tur a ni, tih kan lekkawh ang tal hian khawng thei ila. Heng motor khu hian kan zavai pawi a khawih a, helmet khum loh chuan ama t^n chauh pawi a khawi thung.
Mipuite tihtur:-
1) Motor intlan leh pelh leh tumna hian tawhsual tam tak min thlen a, a tuartu tam berte chu two wheeler hi an ni. Motor lian tlan pelh tum chuan horn pek ngei ngei tur a ni a, kawngin a zir lem lo (kawng kual lai leh a zim lai angah te) anih chuan tlan pelh kher tum lo a him ber. Taxi driver tam takte hian kawng laiah (a bikin a ruaka tlan) an han in-turn pawp zel ang te, leh passenger an hmuh changa signal pe lem lova han dik chawt ching an awm ṭhin, hetiang hunah hian intihpalh a awl thei hle a ni.Hetiang hi Traffic Police-te hmuh phak lohva thleng fo a nih avangin, tan ai hian an indaih a ṭul zual a ni. Lirthei khalhte pawhin ven lai chauh ni lovin, dan te hi kan tana ṭha tura duan a ni tih hriain zawm mai hi kan tihtur a ni.
2) Mipuiten kawng kan hi fimkhur lehzual ila, ding leh vei thlek tawnin a him ngei tih a chian hnuah chauh kawng i kun ṭhin ang u. Zebra crossing hi hmang ṭangkai ila, kan thlen duhna a hnaih avanga kawng kan mai lovin, a himna lai ngaih pawimawh zawk a ṭul. Kawngpui dung hi racing circuit emaw tia tl^n chak tak an awm ṭhin avangin, motor lian hrulahte hian kawng kan mai loh a him ber.
III. Bawlhhlawh paih chungchang. Bawlhhlawh kan ngah chho zel hi hmasawnna in a ken tel chi khat a ni a, mi thiamte zarah kan hmang nawn a, sum siam nan kan hmang mek bawk.
1) Lehkha hi hman tawp hun a awm dawn rih loh avangin recycling-na hmun neih hi a ṭha viau mai thei.
2) Kan bawlhhlawhte a hmunah kan han hal ringawt hian boruak rimchhia leh ṭhalo a siam chhuah avangin a ṭha lo va, hei aia tih tunlai dan ngaihtuah ni se
3) Bawlhhlawh paihna hmun hi a van avangin, kar khatah tuk thum tal (a ni inchhawkin) bawlhhlawh paih motor tlan tir nise. Ṭum khat chauh anih hian, chhungtin ten bawlhhlawh kan lo ngah hman a; motor-ah leng ṭha lovin a vum thur ṭhin a, kawng dung a tibawlhhlawh leh bakah a hrisel lo a ni.
4) Khawtlangin hmun awl an neih chuan, bawm ṭha tak siamin bawlhhlawh paihna hmun siam ni thluah se, motor-in a paih mai theih nan
5) Electronic Waste (E-waste) ang chi- Floppy, CD, Computer bung hrang hrang, Television, copier, fax machine, mobile handset chhia angte tihriral dan tur dan siam nise. Heng ang chi siamna hmanrua ṭhenkhat te hi hal leh phum anihin mihring tan boruak ṭhalo tak leh natna hial a thlen theih avangin, sorkarin dan a siam ngei ngei a ngai a. Electronic bungruate hi nitin a thar, chak leh ṭha zawk a chhuak reng a, kan hluihhlawn te hian damdawi hlauhawm tak tak a pai hlawm si avangin a tihral leh thehthang dan chungchanga dan siam hi tih makmawh a ni.
6) Polythene hi sorkarin khap se, hei hian kan thil ken vel tiawlsam viau mah se, a ṭhat lohna a tam zawk avangin a thlakna ngaihtuah nise. Leia ṭawihral mai thei lehkhate pawh thil fun nan leh ken nan hman inzirtir uar nise.
7) Khawtlang vawnfai kawnga inelna neih hi a ṭha hle-a chhunzawm zel chi a ni. Kum khata thla khat chhung chauh ni lovin, thla thum dan zela endikin a point hmu tam ber kha fai bera puan nise, lawmman ṭha tawk tak pek ṭhin nise a ṭha hle ang.
Mipuite hmalakna atan:-
1) Kan thil eina, leh eng ila funna te hi bawlhhlawh bawma paih i ching zel ang u. Motor chuangte hian kan thil eina te hi tukverha thehchhuah mai kan chin ṭhin hi sim daih chi a ni.
2) Sorkar thuawihin a paihna hmun tura ruahmana paih hi kan ṭhat tlanna a ni zel a; hmun kan nei anih chuan a ṭawih ral thei ang chi chu a khur siama paih hi a ṭha khawp mai.
IV. Leilung hausak leh a kaihnawih. Mizoram leilung hi hmundang aṭanga zirbingna a tam zawk a, an thawhhlawk bawk. Industry hnuaia Geology & Mining Wing hi Department-ah hlangkaiin tihlen nise, kan ram leilung hausakna haichhuak turin Project duanchhuah pawh a ṭul takzet a ni. Statistics Handbook-a Quarry lung chhiah latu-a Forest Dept. leh G & M lang ve ve te hi siamfel ni thei tawh se; dan lam aṭanga en chuan G&M hi chhiah latu tur zawk an niin a lang a, tun hma lamin G&M tet avangin Forest-in an lo la ṭhin anih pawhin, tun dinhmunah chuan a dan dika kal hi a ṭha zawk awm e.
Kan ram leilunga tui lama cheng chi nungcha (bivalve,etc) hmuh aṭanga a upat dan leh, leilung inthuah d^n en chuan petroleum hi a awm ve theih ngei a rinawm a. India rama oil zawng thiam ber ONGC mithiam ten a leilung (geology) te zirchiangin a bei mek a. A zir zawh tawhna hmun awmah te pawh hian, Central Sorkarin Environmental Clearance a pek chhuah theih nan theihtawpa ṭan lak nise. Employment tamtak siamna tur leh ram hmasawnna tur a ni a, mi thiam chherna kawngah pawh hmalak chhoh zel a, heti lam (Geology) zirna tihchangtlun deuh deuh pawh a ṭul hle.
V. Research based-a hmalak. Sorkar hian ruahman a siam leh tihhlawhtlin a tum kawngah te hian research beiin, a ṭhatna tur leh a ṭhat lohna te, a hnu lam thlenga hriat hnuah tihpuitlin tum ni chauh ṭhin se.
A tawp berah chuan, heng kan han sawi takte bakah Pu K.Sapdanga CHANGE hi hlawhtling thei se chuan kan Zoram hi a nuam ngawt ang. Huaisen a ngai dawn, hun leh tha a heh bawk ang. Democracy sorkar ai mahin, Communist sorkar piang ta se a hlawhtling hma thei awm e.
[Published at Vanglaini: 3.3.2009]
No comments:
Post a Comment